نقشه مغزی چیست؟ | کاربرد الکتروانسفالوگرافی کمیتی (qEEG)

نقشه مغزی qEEG چیست؟

الکتروانسفالوگرافی کمیتی (qEEG) یک تکنیک پیشرفته و توسعه یافته از نوار مغزی (EEG) است که به ثبت و تحلیل فعالیت‌های الکتریکی مغز با دقت بالا می‌پردازد. این روش با استفاده از سنسورهایی که به پوست سر متصل می‌شوند، الگوهای امواج مغزی را اندازه‌گیری کرده و سپس با کمک نرم‌افزارهای دیجیتالی پیشرفته به یک نقشه گرافیکی یا رنگی تبدیل می‌کند. این نقشه مغزی (qEEG) به وضوح عملکرد بخش‌های مختلف مغز را نشان داده و به عنوان یک ابزار حیاتی برای تشخیص و درمان اختلالات عصبی و روانی مانند افسردگی، اضطراب، ADHD و اختلالات خواب مورد استفاده قرار می‌گیرد.

در qEEG، داده‌های خام EEG به صورت دیجیتالی تجزیه و تحلیل می‌شوند و متخصصان از آن برای ارزیابی دقیق عملکرد مغز و پیگیری تغییرات ناشی از درمان‌هایی مانند دارو یا نوروفیدبک بهره می‌برند. این تکنیک به پزشکان و متخصصان مغز و اعصاب این امکان را می‌دهد که نقاط ضعف یا ناهنجاری‌های عملکردی مغز را شناسایی کرده و درمان‌های مناسب را بر اساس داده‌های به‌دست آمده ارائه دهند.

استفاده از نرم‌افزارهای پیشرفته برای پردازش داده‌های qEEG به متخصصان اجازه می‌دهد تغییرات پویایی مغز را در حین انجام فعالیت‌های شناختی مشاهده کنند. همچنین، qEEG می‌تواند نقاطی از مغز را که درگیر پردازش‌های خاص هستند و کارآمدی آنها را ارزیابی کند. این شیوه تحلیلی علاوه بر تشخیص اختلالات، برای پیگیری تاثیرات مداخلات درمانی مختلف نیز بسیار موثر است.

نحوه کار نقشه مغزی

مغز شما با برق کار می‌کند! در هر لحظه از هر روز، میلیون‌ها میلیون‌ نورون در مغز شما سیگنال‌های الکتریکی برای برقراری ارتباط با نورون‌های دیگر برای تولید افکار، احساسات و رفتارها پرتاب می‌کنند. سیگنال‌هایی که از مغز شما می‌گذرند، امواج مغزی ریتمیک ایجاد می‌کنند که می‌توان آنها را با استفاده از یک ابزار تشخیصی به نام نقشه مغزی یا qEEG اندازه‌گیری کرد.

این ابزار غیر تهاجمی می‌تواند در ارزیابی احساسات، الگوهای تفکر، استرس و اضطراب، تکانشگری و انعطاف پذیری شناختی (یا فقدان آن) و همچنین بسیاری از مسائل دیگر مانند تشخیص افسردگی، دوقطبی، بیش‌فعالی و غیره مفید باشد؛ نقشه مغزی می‌تواند نشان دهد که آیا فعالیت مغز سالم است یا مناطقی وجود دارد که فعالیت بیش از حد یا فعالیت کافی در آن وجود ندارد.

نقشه مغز چگونه انجام می‌شود؟

در نقشه مغزی حسگرها، روی سطح سر شما قرار گرفته و امواج مغزی زیرین را ضبط می‌کنند؛ این روش مانند یک دماسنج عمل کرده که دمای شما را ثبت می‌کند، اما بر آن تاثیر نمی‌گذارد! نقشه مغز فعالیت الکتریکی مغز را برای تجزیه و تحلیل بدون تاثیر بر مغز ثبت می‌کند. نقشه مغز برخی نواحی مغز که نامنظم بوده و نیاز به توجه دارند را شناسایی می‌کند. مانند آزمایش‌های آزمایشگاهی، نقشه مغز امواج مغزی را در هر لوب مغز تشخیص می‌دهد. 5 نوع الگوی امواج مغزی وجود دارد که به حالات ذهنی مختلف مربوط می‌شود:

1. امواج مغزی دلتا کندترین هستند و معمولا در هنگام خواب دیده می‌شوند.
2. امواج مغزی تتا امواج آهسته دیگری هستند که معمولا زمان رویاپردازی، مدیتیشن عمیق و حالت خواب و بیداری اتفاق می‌افتند.
3. امواج مغزی آلفا زمانی وجود دارند که از نظر ذهنی و فیزیکی احساس آرامش می‌کنید.
4. امواج مغزی حسی حرکتی (SMR) زمانی رخ می‌دهد که شما بیدار و هوشیار هستید.
5. امواج مغزی بتا سریع‌ترین هستند و زمانی رخ می‌دهند که شما در حال حل مسئله، یادگیری فعال یا درگیر پردازش شناختی هستید.

نقشه مغز نشان می‌دهد که آیا فعالیت مغز شما در یک محدوده طبیعی است یا بی‌نظم است. نقشه‌برداری مغز مانند پزشکی است که الکتروکاردیوگرام (EKG) را برای درد قفسه سینه انجام می‌دهد تا بفهمد چه چیزی باعث درد قفسه سینه شده است. از qEEG برای تعیین علت اصلی علائم مشکلات استفاده می‌شود، هنگامی که بیمار درد قفسه سینه دارد، پزشک قلب را ارزیابی می‌کند و هنگامی که نشانه‌هایی از اختلال خواب، رفتاری یا شناختی دارید، مغزتان با روش‌های مختلف مثل نقشه مغزی بررسی می‌شود.

سیگنال‌هایی که از مغز شما می‌گذرند، امواج مغزی ریتمیک ایجاد می‌کنند که می‌توان آنها را با استفاده از نقشه مغزی اندازه‌گیری کرد.

همچنین نقشه مغز انسجام بین مناطق مختلف را اندازه‌گیری می‌کند که نشان‌دهنده عادی بودن ارتباطات بین مناطق مختلف مغز است؛ به عبارت دیگر میزان ارتباط نواحی مختلف مغز برای انجام وظایف پیچیده را اندازه‌گیری می‌کند. به عنوان مثال، برای اینکه یک فرد توانایی خواندن با درک مناسب داشته باشد، باید بین شبکه‌های پردازش توجه، پردازش شنیداری و بصری (بینایی) ارتباط و انسجام کافی وجود داشته باشد.

ارزیابی نقشه مغز حدود دو ساعت زمان نیاز داشته و اگر کودکان qEEG را انجام می‌دهند، ممکن است والدین در اتاق بنشینند تا به آنها کمک کنند؛ در ضمن در بسیاری کلینیک‌ها قبل از انجام تست، شما باید به برخی سوالات مانند وضعیت جسمی و روانیتان در آن روز و یا تاریخچه بیماری‌ها به صورت شفاهی یا کتبی پاسخ دهید.

کاربرد درمانی نقشه مغزی در اختلالات روانی

نقشه مغزی qEEG کاربردهای زیاد و بسیاری در حوزه تشخیص و درمان اختلالات روانی و عصبی دارد؛ برخی از این اختلالات قابل تشخیص و درمان با استفاده از نقشه مغزی عبارتند از :

درمان افسردگی با نقشه مغزی

نقشه مغزی می‌تواند الگوهای غیرطبیعی در بخش‌های بخصوصی از مغز افراد مبتلا به افسردگی را نشان دهد؛ و با تنظیم این الگوها به وسیله درمان‌هایی مانند نوروفیدبک، وضعیت روحی بیمار رو به بهبود می‌رود.

درمان اضطراب با qEEG

نقشه مغزی می‌تواند نشان دهد کدام نواحی از مغز در افراد مضطرب فعالیت بیش از حد یا برعکس، کمبود فعالیت دارند، همچنین این اطلاعات به پزشکان کمک می‌کند تا درمان های موثر و ثمر بخشی برای کاهش اضطراب ارائه دهند.

درمان اختلال بیش‌فعالی (ADHD) با کیو ای ای جی

یکی از کاربردهای اصلی و برجسته ی qEEG در تشخیص، و در درمان اختلال بیش‌فعالی و کمبود توجه است. نقشه مغزی می‌تواند تفاوت های فعالیت مغزی بین کودکان و بزرگسالان مبتلا به ADHD را با دیگر افراد مقایسه، و نشان دهد؛ همچنین می‌تواند به تنظیم درمان مناسب برای هر فرد کمک کند.

تاثیر qEEG در اختلالات خواب

اختلالات خواب نیز از جمله مواردی است که با استفاده از روش نقشه مغزی قابل بررسی است. تغییرات در الگوهای خواب معمولاً فعالیت های غیرطبیعی مغزی را با خود همراه دارد، که با کمک الکتروانسفالوگرافی کمیتی قابل شناسایی و درمان است.

تفاوت نوار مغزی با نقشه مغزی

آنچه در مورد آزمایش qEEG منحصر به فرد است این است که اطلاعات جمع‌آوری شده در یک EEG استاندارد (تست الکتروانسفالوگرام) را تقویت می‌کند؛ با تجزیه و تحلیل اطلاعات نوار مغز و مقایسه آن با داده‌های افراد “عادی” هم‌سن و هم‌جنس، می‌تواند مناطقی را نشان دهد که کم کار، بیش فعال یا طبیعی هستند. به عنوان مثال، الگوهای قابل شناسایی در هر یک از اختلالات مغزی زیر وجود دارد که می‌توان آنها را با نقشه‌برداری مغزی تشخیص داد:

• بیش فعالی
• اضطراب
• اختلال طیف اوتیسم
• مسائل رفتاری
• اختلال دوقطبی
• زوال عقل
• افسردگی
• اختلالات عاطفی
• مشکلات یادگیری
• اختلال وسواس جبری (OCD)
• اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
• روان‌گسیختگی
• مشکلات خواب
• آسیب تروماتیک مغز

هر کسی که با مشکلات سلامت روانی دست و پنجه نرم می‌کند که شامل اعتیاد نیز می‌شود، می‌تواند به طور بالقوه از نقشه برداری مغز بهره‌مند شود، این یک ابزار ارزیابی ارزشمند است.

مزایای qEEG چیست؟

نقشه مغزی qEEG با دقت بالا و قابلیت های پیشرفته‌ای که در تشخیص و درمان دارد، دارای مزایای زیادی است که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم: 

1. این روش بدون نیاز به جراحی و بیهوشی، یا دخالت‌های تهاجمی انجام می‌شود.
2. qEEG فعالیت های مغزی را با دقت بالا ثبت و آنالیز می‌کند.
3. این روش در شناسایی کردن ناهنجاری های نامحسوس در فعالیت‌های مغزی، به پزشکان کمک می‌کند.
4. اطلاعات به دست آمده از الکتروانسفالوگرافی کمیتی می‌تواند به برنامه‌های درمانی دقیق و مؤثرتری کمک کند.

معایب و خطرات نقشه مغزی (qEEG)

هرچند که الکتروانسفالوگرافی کمیتی (qEEG) به عنوان یک روش معتبر و غیرتهاجمی شناخته می‌شود، اما این روش نیز مانند سایر روش‌های درمانی محدودیت‌ها و خطراتی دارد که باید به آن‌ها توجه کرد:

1. هزینه نقشه مغزی؛ انجام نقشه مغزی به تجهیزات پیشرفته و تخصصی نیاز دارد که می‌تواند هزینه زیادی را به بیمار تحمیل کند. این مسأله ممکن است دسترسی به این خدمات را برای برخی افراد محدود کند.

2. تفسیر پیچیده؛ نتایج به دست آمده از qEEG به آسانی قابل درک نیستند و نیاز به تفسیر دقیق و تخصصی توسط پزشک یا متخصص با تجربه دارند. این نکته اهمیت مشاوره و ارزیابی حرفه‌ای را در این زمینه نشان می‌دهد.

3. احساس ناراحتی جزئی؛ برخی بیماران ممکن است در طول یا پس از انجام نقشه مغزی، حساسیت یا ناراحتی جزئی در ناحیه پوست سر احساس کنند. این عوارض معمولاً موقتی و جزئی هستند.

عوارض جانبی نقشه مغزی

نقشه مغزی یک روش ارزیابی ایمن و معتبر است که در تحقیقات علمی و بالینی کاربرد دارد؛ در طی این فرآیند، مغز به هیچ وجه تحریک نمی‌شود و نیازی به تجویز دارو نیست. به جای آن، این روش صرفاً فعالیت امواج مغزی فعلی بیمار را اندازه‌گیری می‌کند. داده‌های به‌دست آمده از این ارزیابی برای ایجاد پروتکل‌های درمانی مانند نوروفیدبک و نورومدولاسیون به کار می‌روند و به بیماران کمک می‌کنند تا علائم اختلالاتی نظیر ADHD، اوتیسم، PTSD، افسردگی، اضطراب، بی‌خوابی و سایر مشکلات را کاهش دهند.

تنها عارضه جانبی بالقوه‌ای که در ۳۰ سال استفاده از این فناوری مشاهده شده، تحریک نادر و موقتی پوست در ناحیه اتصال سنسورها است که هیچ تأثیری بر روی خود مغز ندارد و به سرعت برطرف می‌شود.

اهمیت نقشه برداری مغز برای نوروفیدبک

نقشه برداری مغز اولین گام برای انجام نوروفیدبک درمانی است، روشی که هدف آن درمان موفقیت آمیز انواع شرایط و مشکلات و علائم آن‌ها است. این شرایط عمدتا مبتنی بر اعصاب هستند، حتی اگر علائم آنها اغلب شناختی، عاطفی یا رفتاری باشد. در واقع نقشه برداری مغز در درمان شرایط مختلف مثل بیش فعالی، اوتیسم، افسردگی، استرس، اضطراب فراگیر، بی‌خوابی، PTSD، اختلال دوقطبی و سوءمصرف مواد بسیار مفید است. مثلا متخصصان واجد شرایط از اطلاعات جلسه نقشه برداری مغز شما (همراه با ارزیابی‌های بالینی و پزشکی) برای تدوین یک برنامه جامع درمان اعتیاد استفاده می‌کنند.

گزارش اولیه نقشه مغز شما همچنین یک خط پایه ارائه می‌دهد که از طریق آن می‌توان پیشرفت شما را در طول زمان ردیابی کرد. نوروفیدبک نوعی بیوفیدبک است که از یک سیستم پاداش مانند موسیقی یا بازی برای کمک به آموزش مجدد مغز برای عملکرد سالم استفاده می‌کند. برخلاف درمان‌های مبتنی بر دارو، درمان نوروفیدبک بدون نیاز به درمان مداوم، بهبودی را فراهم می‌کند. علاوه بر این، هیچ عارضه جانبی خطرناکی در درمان نوروفیدبک وجود ندارد.

هر کسی که با مشکلات سلامت روانی دست و پنجه نرم می‌کند، می‌تواند از نقشه برداری مغز بهره‌مند شود.

مراحل انجام نقشه مغزی چگونه است؟

به طور کلی انجام نقشه مغزی qEEG در 4 مرحله انجام می شود که در طول انجام آن بیمار در آرامش کامل و بدون تجربه احساس ناخوشایندی مراحل را با پزشک خود پشت سر می‌گذارد.

آمادگی لازم برای نقشه برداری مغز

برای اینکه بتوان فعالیت مغز را به طور دقیق و قابل اعتمادی اندازه‌گیری کرد، مهم است که مراحل زیر را در صبح روز ارزیابی خود دنبال کنید:

1. اطمینان حاصل کنید که موهایتان همان روز صبح تمیز و شسته شده است (اما از نرم‌کننده استفاده نکنید) و قبل از حضور در قرار ملاقات، موهای شما باید کاملا خشک شده باشد.
2. از محصولات حالت دهنده (مانند اسپری مو، ژل و موس) استفاده نکنید. چنین محصولاتی می‌توانند در اندازه‌گیری اختلال ایجاد کنند.
3. از آرایش یا کرم‌های چرب صورت استفاده نکنید.
4. لباس راحت بپوشید و از پوشیدن تاپ یا بلوز با یقه بلند خودداری کنید (یک الکترود باید در قسمت بالایی پشت گردن قرار گیرد).
5. حداقل 2 ساعت قبل از ارزیابی خود کافئین (قهوه، نوشابه، چای و نوشابه‌های انرژی‌زا) مصرف نکنید.
6. حداقل 2 ساعت قبل از ارزیابی خود سیگار نکشید. اگر سیگاری هستید، لطفا سیگار خود را تا حد امکان محدود کنید و در صورت داشتن هر گونه نگرانی با بهترین مرکز نقشه مغزی در تهران تماس بگیرید.
7. به شما توصیه می‌شود به مصرف داروهایی که پزشکتان تجویز کرده است ادامه دهید. به دلیل انجام qEEG هیچ تغییری ایجاد نکنید.

مراقبت های قبل و بعد از انجام نقشه مغزی

نیاز است که برای انجام موفقیت آمیز qEEG بیمار به برخی مراقبت ها توجه کند. در هر مرحله از قبل انجام نقشه مغزی تا بعد از آن رعایت مراقبت هایی ضروری است که در ادامه به بررسی آن ها خواهیم پرداخت:

قبل از انجام نقشه مغزی

بیمار باید از مصرف مواد محرک مانند کافئین و نیکوتین حداقل 24 ساعت قبل از انجام تست اجتناب کند. سر باید تمیز و بدون محصولات مو مانند ژل یا اسپری باشد تا سنسورها به درستی و دقیق کار کنند. بیمار باید در روز انجام تست، در حالت استراحت و آرامش باشد.

بعد از انجام نقشه مغزی

بیماران پس از انجام تست، می‌توانند به کارهای روزمره خود ادامه دهند، اگر دچار درد، ناراحتی و حساسیت در ناحیه پوست سر شدند می‌توانند از یک مسکن ملایم استفاده کنند.

تحلیل و تفسیر نقشه مغزی چگونه است؟

تفسیر الکتروانسفالوگرافی کمیتی (qEEG) یک فرآیند تخصصی است که نیاز به تجربه و دانش بالینی دارد. این روش باید در یک کلینیک معتبر و زیر نظر پزشکان مجرب انجام شود. در نقشه مغزی (qEEG)، فعالیت الکتریکی مغز به صورت نمودارهای رنگی یا گرافیکی نمایش داده می‌شود؛ به عنوان مثال، رنگ‌های قرمز و زرد نشان‌دهنده فعالیت بیش از حد مغز، و رنگ‌های آبی و سبز نشان‌دهنده فعالیت کمتر هستند. این داده‌ها با استفاده از استانداردهای علمی و بالینی مقایسه می‌شوند تا نواحی مغزی که دچار ناهنجاری یا اختلال هستند شناسایی شوند.

پس از ثبت فعالیت مغزی، داده‌های qEEG در آزمایشگاه‌های تحقیقاتی یا کلینیک‌های تخصصی پردازش و تحلیل می‌شوند. پزشکان با توجه به نتایج به دست آمده، یک جلسه مشاوره برگزار می‌کنند که معمولاً حدود دو هفته پس از ارزیابی نقشه مغزی است. در این جلسه، پزشک داده‌ها را با بیمار بررسی کرده و توضیح می‌دهد. سپس، گزینه‌های درمانی متناسب با وضعیت فرد ارائه می‌شود.

این برنامه درمانی می‌تواند شامل روش‌های غیرتهاجمی مانند نوروفیدبک یا تحریک مغناطیسی مغز (TMS) باشد. همچنین، بر اساس نیازهای فردی، ممکن است توصیه‌هایی در مورد تغییر سبک زندگی و استفاده از تکنیک‌های رفتاری برای بهبود عملکرد مغز ارائه شود. هدف از این برنامه‌ها، تنظیم و بهبود عملکرد نواحی خاص مغز و کاهش ناهنجاری‌های موجود است.

نقشه مغزی کودکان

اگر شما والدین فرزندی هستید که به بیماری عصبی یا روانی مبتلا شده است، می‌دانید که دیدن کودکتان با علائمی مانند ADHD، اضطراب و افسردگی چقدر ناامیدکننده و دلخراش است. در حالی که درمان‌های سنتی مانند دارو و درمان می‌توانند موثر باشند، اما اغلب با عوارض جانبی و محدودیت‌هایی همراه هستند. اینجاست که نوروفیدبک و درمان نقشه‌برداری مغز برای کودکان وارد می‌شوند.

نقشه مغز برای کودکان می‌تواند به شناسایی مناطق خاصی از مغز که ممکن است بیش‌فعال یا کم تحرک در کودکان مبتلا به بیماری‌هایی مانند ADHD یا اضطراب باشد کمک کند. از این اطلاعات می‌توان برای ایجاد یک برنامه درمانی شخصی استفاده کرد که نواحی خاصی از مغز را هدف قرار می‌دهد و به بهبود علائم و عملکرد کلی کمک می‌کند. همچنین می‌توان از نقشه برداری مغز برای ردیابی پیشرفت در طول زمان استفاده کرد و به متخصصین اجازه می‌دهد تا برنامه درمانی را در صورت نیاز تنظیم کنند.

در حالی که نقشه برداری مغز یک درمان ایمن و موثر برای کودکان مبتلا به بیماری‌های عصبی و روانی است، اما ممکن است برای همه مناسب نباشد. مهم است که با متخصص کودک خود صحبت کنید تا تعیین کنند که آیا این درمان برای نیازها و شرایط خاص کودک شما مناسب است یا خیر. این درمان‌های غیرتهاجمی، مداخلات شخصی و هدفمندی را ارائه می‌دهند که به کودکان می‌آموزد چگونه فعالیت مغز خود را تنظیم کرده و عملکرد شناختی، تنظیم هیجان و رفتار خود را بهبود بخشند.