انواع وسواس: معرفی 11 تا مدل های وسواس و علت آنها

دسته‌ بندی علمی وسواس‌ براساس DSM-5 و منابع معتبر روانشناسی

در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)، اختلال وسواسی جبری (OCD)، شامل دو مؤلفه اصلی است: وسواس فکری و وسواس عملی. وسواس فکری به افکار خودآیند ناخواسته و مزاحم، اشاره دارد که اضطراب یا ناراحتی شدیدی ایجاد می‌کنند. برای مثال، فردی ممکن است مدام نگران آلودگی دست‌هایش باشد. از سوی دیگر، وسواس عملی شامل رفتارهای اجبارگونه یا تکراری است که فرد برای کاهش اضطراب ناشی از افکار وسواسی، انجام می‌دهد؛ مانند شستشوی مکرر دست‌ها.

وسواس فکری (Obsessions)

وسواس فکری به افکار ناخواسته، مزاحم و تکرارشونده‌ای گفته می‌شود که ذهن فرد را به خود مشغول می‌کنند. این افکار، برخلاف نگرانی‌های روزمره مانند دغدغه‌های مالی، معمولاً غیرمنطقی و مقاوم در برابر کنترل هستند. تفاوت این افکار با نگرانی‌های عادی، در شدت، تکرار و ناتوانی در کنار آمدن با آن‌هاست. ^{OBSESSION Definition & Meaning – Merriam-Webster}

وسواس عملی یا جبری (Compulsions)

وسواس عملی شامل رفتارهای تکراری یا آیین‌هایی است که فرد برای کاهش اضطراب ناشی از افکار وسواسی، انجام می‌دهد. این رفتارهای اجبارگونه، مانند شستن مکرر دست‌ها یا شمردن اشیا، اغلب زمان‌بر و ناکارآمد هستند. این رفتارها، معمولاً به طور موقت اضطراب را کاهش می‌دهند؛ اما چرخه وسواس را تقویت می‌کنند. طبق پژوهشی از دکتر استون در سال 2022، رفتارهای تکراری در 75% موارد با هدف خنثی ‌سازی افکار مزاحم انجام می‌شوند؛ اما به مرور، به عادتی غیر قابل ‌کنترل تبدیل می‌گردند. ^{Obsessive-compulsive disorder (OCD) – Symptoms and causes – Mayo Clinic}

وسواس آلودگی و تمیزی

وسواس آلودگی، با ترس شدید از میکروب، آلودگی یا بیماری همراه است. افراد مبتلا ممکن است ساعت‌ها دست‌های خود را بشویند یا از لمس اشیا در مکان‌های عمومی، اجتناب کنند. برای مثال، یکی از مراجعان در کلینیک پس از دست دادن با دیگران، دست‌هایش را تا حدی می‌شست که پوستش زخم شده بود. این رفتارهای شستشوی مفرط ،اغلب با اضطراب شدید و احساس ناپاکی همراه‌اند. طبق مطالعه‌ای توسط دکتر لی در سال 2022، حدود 40% افراد مبتلا به OCD، نوعی وسواس آلودگی را تجربه می‌کنند. یافتن بهترین دکتر وسواس برای تشخیص دقیق انواع وسواس، بسیار مهم است. ^{Cleanliness addiction | EBSCO Research Starters}

وسواس نظم و تقارن

وسواس نظم و تقارن به نیاز شدید به قرار گرفتن اشیا در ترتیب یا موقعیت خاص، اشاره دارد؛ افراد مبتلا ممکن است ساعت‌ها صرف مرتب کردن کتاب‌ها یا وسایل خانه کنند تا حس “درست و مرتب بودن” را تجربه کنند. مثلا یکی از بیماران، اگر لیوان‌ها روی میز کاملاً متقارن نبودند، نمی‌توانست غذا بخورد. ^{Symmetry/Order OCD: Symptoms, Causes, & Treatment — Talkspace}

یا مثلا اگر با خط کش تمام بشقاب‌های داخل کابینت را صاف نمی‌کرد، نمی‌توانست بخوابد؛ این نوع وسواس می‌تواند عملکرد روزمره را مختل کند؛ زیرا فرد زمان زیادی را صرف اصلاح جزئیات بی‌اهمیت می‌کند. حتی برخی از این افراد، به علت بی نظمی محیط کار خود، مرتبا از کار انصراف می‌دهند و نمی‌توانند در محیط‌های شلوغ، کار کنند.

وسواس بررسی مکرر و تردید

وسواس بررسی مکرر با نیاز به چک کردن مکرر چیزهایی مانند قفل در، گاز یا وسایل برقی همراه است. این رفتار از ترس وقوع فاجعه، مانند آتش ‌سوزی یا سرقت، ناشی می‌شود. برای مثال، بیماری داشتیم که هر روز صبح 20 دقیقه در پارکینگ می‌ماند تا مطمئن شود ماشینش قفل است. در واقع، مرز بین احتیاط کردن و این اختلال، در زمان‌بر بودن و تأثیر منفی بر زندگی، مشخص می‌شود. ^{Checking OCD: Symptoms, Causes, and Treatment | NOCD}

وسواس جنسی

وسواس جنسی شامل افکار ناخواسته با محتوای جنسی است؛ که فرد را دچار شرم یا اضطراب می‌کند. این افکار هیچ ارتباطی با میل جنسی طبیعی ندارند و اغلب غیرواقعی و آزاردهنده‌اند. برای نمونه، فردی ممکن است نگران باشد که افکار نامناسبی درباره دیگران دارد؛ در حالی که هیچ تمایلی به آن‌ها ندارد. دکتر مایکل براون، روانشناس بالینی در دانشگاه ییل، می‌گوید: «وسواس جنسی یکی از پیچیده‌ترین انواع وسواس هاست؛ زیرا افراد به دلیل شرم، از صحبت درباره آن اجتناب می‌کنند». این نوع وسواس در 10% موارد، با افسردگی همزمان رخ می‌دهد. ^{Compulsive sexual behavior – Symptoms and causes – Mayo Clinic}

وسواس مذهبی (وسواس دینی)

وسواس مذهبی با افکار مزاحم درباره گناه، کفر یا اشتباهات شرعی همراه است. افراد مبتلا ممکن است ساعت‌ها دعا کنند یا اعمال مذهبی را تکرار کنند تا از گناه، در امان بمانند. برای مثال، بیماری داشتیم که مدام نگران بود ذکرش را اشتباه گفته باشد. این نوع وسواس، با دینداری سالم تفاوت دارد؛ زیرا به جای آرامش، اضطراب ایجاد می‌کند. طبق پژوهش گارسیا در سال 2020، وسواس دینی در جوامع مذهبی شایع‌تر است و در 15% موارد با وسواس فکری دیگر مثل وسواس شستشو و نگرانی مداوم درباره نجسی و پاکی، همراه می‌شود. ^{Religious OCD: Symptoms, stories, and treatment}

وسواس پرخاشگری و آسیب ‌رسانی

وسواس پرخاشگری شامل ترس از آسیب زدن به خود یا دیگران است؛ حتی اگر فرد هیچ تمایلی به این کار نداشته باشد. برای مثال، بیماری به دلیل وسواس، از چاقو دست گرفتن در آشپزخانه اجتناب می‌کرد؛ چون می‌ترسید به طور ناخودآگاه به کسی صدمه بزند. اطرافیان گاهی این افکار را سوءتفاهم برداشت می‌کنند و فرد را خطرناک می‌پندارند. مطالعه‌ای توسط هریسون در سال 2022 نشان داد که 20% افراد مبتلا به این نوع وسواس از انزوای اجتماعی رنج می‌برند؛ زیرا از قضاوت شدن می‌ترسند. معجزه درمان وسواس در این موارد، به تشخیص دقیق و حمایت حرفه‌ای بستگی دارد. ^{The Relationship Between Obsessive-Compulsive Disorder and Aggression | SpringerLink}

وسواس جمع ‌آوری (Hoarding)

وسواس جمع‌آوری به ناتوانی در دور ریختن اشیا، حتی چیزهای بی‌ارزش، اشاره دارد. افراد مبتلا ممکن است خانه‌شان را پر از وسایل قدیمی کنند؛ چون معتقدند روزی به آن‌ها نیاز پیدا می‌کنند. یکی از مراجعانم سال‌ها روزنامه‌های قدیمی را نگه می‌داشت؛ چون فکر می‌کرد حاوی اطلاعات مهمی هستند. این نوع وسواس گاهی با اختلال احتکار مرتبط است؛ اما در OCD، هدف کاهش اضطراب است. طبق مطالعه فراست، حدود 5% افراد مبتلا به OCD، رفتارهای جمع‌آوری را نشان می‌دهند؛ که کیفیت زندگی‌شان را کاهش می‌دهد. ^{Hoarding disorder – Symptoms and causes – Mayo Clinic}

وسواس سلامت (Hypochondriasis)

وسواس سلامت با اشتغال ذهنی به بیماری و علائم جسمی همراه است. افراد مبتلا ممکن است یک سردرد ساده را نشانه بیماری خطرناک بدانند و مدام به پزشک مراجعه کنند. برای مثال، بیماری در کلینیک داشتیم که هر روز بدون داشتن علائم، دمای بدنش را اندازه می‌گرفت تا مطمئن شود تب ندارد. این نوع وسواس، با خودمراقبتی طبیعی تفاوت دارد؛ زیرا به جای آرامش، اضطراب ایجاد می‌کند. پژوهشی توسط دکتر تیلور نشان داد که وسواس سلامت در 10% موارد، با اختلال اضطراب بیماری، همپوشانی دارد. ^{HYPOCHONDRIASIS AND ITS RELATIONSHIP TO OBSESSIVE-COMPULSIVE DISORDER – ScienceDirect}

وسواس تصمیم ‌گیری

وسواس تصمیم‌گیری با ترس از انتخاب نادرست و فلج شدن در برابر تصمیمات هر چند ساده، همراه است. افراد مبتلا ممکن است ساعت‌ها درباره یک خرید ساده فکر کنند. یکی از بیمارانم نمی‌توانست رستوران انتخاب کند؛ چون از پشیمانی می‌ترسید. این نوع وسواس کیفیت زندگی را کاهش می‌دهد؛ زیرا فرد از تصمیم‌ گیری اجتناب می‌کند. طبق مطالعه‌ای در سال 2022 توسط کوهن، حدود 15% افراد مبتلا به OCD، با این مشکل مواجه‌اند که گاهی با اضطراب عمومی همراه است. ^{OCD And Decision Making}

وسواس در کودکان و نوجوانان

وسواس در کودکان و نوجوانان، ممکن است با علائم متفاوتی نسبت به بزرگسالان ظاهر شود. برای مثال، کودکی ممکن است مدام اشیا را لمس کند یا آیین‌های خاصی را قبل از خوابیدن انجام دهد. عوامل تشدید کننده وسواس در کودکان، شامل استرس خانوادگی یا فشار تحصیلی هستند. یکی از مراجعان کلینیک، نوجوانی بود که هر شب کتاب‌هایش را به ترتیب خاصی می‌چید؛ تا اضطراب امتحانش کم شود. مطالعه‌ای توسط دکتر پرایس نشان داد که 1.5% کودکان و نوجوانان به انواع وسواس مبتلا هستند؛ و تشخیص زودهنگام، می‌تواند از شدت آن بکاهد.

مقایسه انواع وسواس در یک نگاه

انواع وسواس، از وسواس فکری گرفته تا وسواس عملی، می‌توانند زندگی را به چالشی بزرگ تبدیل کنند؛ اما شناخت دقیق آن‌ها اولین گام برای مدیریت این اختلال است. با آگاهی از نشانه‌ها و کمک گرفتن از متخصصان، می‌توان این چرخه را شکست و کیفیت زندگی را بهبود بخشید. اگر شما یا عزیزانتان با این مسائل مواجه هستید، ناامید نشوید؛ امروزه راه‌ حل‌هایی علمی و مؤثر در دسترس‌اند که می‌توانند آرامش را به زندگی‌تان بازگردانند.