علت وسواس فکری آسیب زدن به دیگران و درمان آن

وسواس فکری آسیب ‌زدن به دیگران چیست؟

وسواس فکری آسیب زدن به دیگران نوعی از اختلال وسواس فکری عملی است؛ که در آن فرد با افکار تکراری، ناخواسته و مزاحم درباره آسیب رساندن به دیگران، به‌ ویژه عزیزان یا افراد بی ‌گناه، درگیر می‌شود. این افکار معمولاً با ترس شدید از «ممکن است واقعاً این کار را انجام دهم» همراه هستند؛ حتی اگر فرد هیچ تمایلی به انجام آن نداشته باشد. به عنوان مثال، مادری ممکن است از چاقوی آشپزخانه بترسد، چون ذهنش مدام تصویر آسیب زدن به فرزندش را بازسازی می‌کند.

برخلاف افکار خشن گذرا که ممکن است در موقعیت‌های استرس‌ زا به ذهن هر کسی خطور کند؛ افکار وسواسی در وسواس آسیب تکراری، غیرارادی و همراه با اضطراب شدید هستند. این افکار برخلاف میل فرد هستند؛ و او را به انجام اجبارهایی مثل دوری از اشیاء خطرناک یا تکرار دعا برای جلوگیری از آسیب، سوق می‌دهند. طبق مطالعه‌ای در سال 2021 توسط دکتر جفری شوارتز از دانشگاه کالیفرنیا لس‌آنجلس، این افکار به دلیل فعالیت بیش از حد در مدار کورتیکو استراتال مغز ایجاد می‌شوند؛ و با افکار خشن عادی که زودگذرند؛ تفاوت اساسی دارند. ^{What Is Harm OCD? Fear of Hurting Others | Newport Institute}

علائم وسواس فکری آسیب زدن به دیگران

علائم این اختلال، ممکن است با شدت‌های مختلف ظاهر شوند؛ و در برخی افراد با اختلال اضطراب اجتماعی یا اختلال شخصیت اجتنابی همپوشانی داشته باشند.

• افکار مکرر درباره آسیب زدن به دیگران با اشیاء (مثل چاقو یا ماشین).
• ترس از از دست دادن کنترل و انجام عملی خشونت ‌آمیز.
• اجتناب از موقعیت‌هایی که ممکن است خطرناک به نظر برسند (مثلاً آشپزی).
• اضطراب شدید هنگام فکر کردن به افکار وسواسی نسبت به عزیزان.
• احساس گناه یا شرم به دلیل داشتن این افکار.
• تکرار دعا یا عبارات برای خنثی کردن افکار.
• بررسی مداوم برای اطمینان از عدم آسیب به دیگران.
• اجتناب از افراد خاص به دلیل ترس از آسیب زدن به آن‌ها.
• احساس ترس از آسیب فیزیکی ناخواسته حتی بدون دلیل منطقی.
• سردرد یا تنش عضلانی ناشی از استرس افکار وسواسی.
• مشکل در تمرکز به دلیل مشغول شدن ذهن با افکار.
• خواب ناکافی به دلیل نگرانی از این افکار.
• احساس گیر افتادن در چرخه افکار و اجبارها.
• ترس از قضاوت شدن توسط دیگران در صورت فاش شدن افکار.
• حساسیت بیش از حد به اخبار خشونت ‌آمیز.
• تلاش برای سرکوب افکار که معمولاً نتیجه معکوس دارد.
• احساس خستگی روانی از مبارزه با افکار.
• اجتناب از فیلم‌ها یا کتاب‌های خشونت‌آمیز.
• ترس از تبدیل شدن به یک فرد خطرناک.
• احساس تنهایی به دلیل ناتوانی در به اشتراک گذاشتن افکار.
• احساس گناه شدید
• ترس از کنترل ‌نداشتن روی خود^{Harm OCD: Symptoms, Examples, Treatment}

علت‌های اصلی وسواس فکری آسیب ‌رسان

سروتونین، یک انتقال ‌دهنده عصبی کلیدی، نقش مهمی در تنظیم خلق‌وخو و رفتار دارد. تحقیقات اخیر، مانند مطالعه‌ای در سال 2023 توسط دکتر امیلیا لفور از دانشگاه استنفورد، نشان داده که کاهش سطح سروتونین در مغز، می‌تواند باعث تشدید افکار وسواسی شود. این عدم تعادل در افراد مبتلا به وسواس فکری کشتن دیگران، به افزایش فعالیت مدارهای مغزی مرتبط با ترس منجر می‌شود.

مغز افراد مبتلا به OCD، به‌ ویژه در نواحی مانند قشر پیش ‌پیشانی و گانگلیون‌های قاعده‌ای، فعالیت غیرعادی نشان می‌دهد. طبق اسکن‌های fMRI در سال 2022 در Journal of Neuroscience، این نواحی در پردازش افکار و کنترل تکانه‌ها نقش دارند؛ و نقص در آن‌ها می‌تواند به افکار مزاحم منجر شود.

اثر شخصیت کمال گرا در بروز وسواس

علاوه بر این، اضطراب و تمایل به کمال ‌گرایی می‌توانند زمینه‌ ساز وسواس آسیب شوند. افرادی که بیش از حد نگران اشتباه کردن هستند؛ ممکن است افکار وسواسی را به عنوان تهدیدی برای کنترل خودشان تفسیر کنند. مثلا یکی از مراجعان کلینیک، معلمی با شخصیت کمال‌گرا بود؛ که از ترس آسیب زدن به دانش‌آموزانش، ماه‌ها از تدریس دست کشید. بسیاری از افراد مبتلا به این وسواس باور دارند که داشتن یک فکر، به معنای تمایل به انجام آن است. این باور ناکارآمد، که به فاجعه ‌سازی شناختی، معروف است؛ اضطراب را تشدید می‌کند. برای مثال، فردی ممکن است فکر کند: «اگر به چاقو نگاه کنم، حتماً به کسی آسیب می‌زنم.»

تجربیات آسیب زا

تجربیات آسیب‌ زا، مانند اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) یا تربیت سخت‌ گیرانه، می‌توانند احتمال بروز وسواس را افزایش دهند. به عنوان مثال، کودکی که به دلیل اشتباهات کوچک سرزنش شده؛ ممکن است در بزرگسالی از افکار وسواسی درباره آسیب به دیگران رنج ببرد. همچنین، تماشای رفتارهای وسواسی در والدین یا نزدیکان می‌تواند این اختلال را تقویت کند. طبق مطالعه‌ای در سال 2020 توسط دکتر سارا میلر، 30% از افراد مبتلا به OCD الگوهای رفتاری مشابهی را در خانواده خود گزارش کرده‌اند. ^{Harm OCD: Symptoms, Causes, and Treatment — Talkspace}

چرا این وسواس، واقعی نیست؟

افکار وسواسی برخلاف میل فرد هستند؛ و هیچ ارتباطی با نیت واقعی ندارند. دکتر مایکل جنسون، روانپزشک بیمارستان ماساچوست می‌گوید: «افکار وسواسی مانند پارازیت‌های ذهنی هستند؛ آن‌ها بدون دعوت می‌آیند و برخلاف شخصیت فرد عمل می‌کنند.» برخلاف افراد خشونت‌ طلب، که از اعمال خود لذت می‌برند؛ افراد مبتلا به وسواس آسیب، از افکارشان وحشت دارند. این افکار نتیجه فعالیت غیر عادی مغز هستند؛ نه انعکاس شخصیت فرد. افرادی که به انواع OCD مبتلا هستند، معمولاً از نظر اخلاقی بسیار حساس‌اند؛ و به همین دلیل از افکارشان رنج می‌برند.

از طرفی، افراد با وجدان بالا، به دلیل حساسیت زیاد به مسئولیت و اخلاق، بیشتر در معرض این وسواس قرار دارند. طبق آمار American Psychological Association در سال 2021، حدود 65% از مبتلایان به OCD، دارای شخصیت‌های بسیار وظیفه‌ شناس هستند.

آیا امکان دارد این افکار روزی به عمل تبدیل شوند؟

خیر، احتمال تبدیل افکار وسواسی به عمل، تقریباً صفر است. طبق آمار انجمن روانپزشکی آمریکا در سال 2022، هیچ شواهدی وجود ندارد که افراد مبتلا به OCD، به دلیل افکار وسواسی دست به اعمال خشونت‌ آمیز بزنند. این افکار صرفاً محصول ذهن هستند؛ نه نیت واقعی.

آیا وسواس آسیب فقط در مورد عزیزان اتفاق می‌افتد؟

افکار وسواسی نسبت به عزیزان شایع هستند؛ اما این وسواس می‌تواند شامل غریبه‌ها، همکاران یا حتی حیوانات نیز باشد. برای مثال، فردی ممکن است از آسیب زدن به یک عابر پیاده هنگام رانندگی، بترسد. این تنوع نشان‌ دهنده ماهیت غیر منطقی وسواس فکری آسیب زدن به دیگران است.

روش‌های درمان وسواس آسیب به دیگران

درمان شناختی رفتاری (CBT)، مؤثرترین روش برای درمان OCD است. این روش به فرد کمک می‌کند تا باورهای ناکارآمد را شناسایی و اصلاح کند. در CBT، درمانگر به فرد آموزش می‌دهد که افکار وسواسی را به عنوان سروصدای ذهنش ببیند؛ نه واقعیت. برای مثال، به جای فکر “من خطرناکم”، فرد یاد می‌گیرد با خودش بگوید: “این فقط یک فکر است و من کنترلم را از دست نمی‌دهم.” علاوه بر این، تکنیک مواجهه و جلوگیری از پاسخ (ERP) شامل روبه‌رو شدن تدریجی با افکار ترسناک، بدون انجام اجبارهاست. مثلاً، فردی که از چاقو می‌ترسد؛ ممکن است ابتدا فقط به آن نگاه کند و سپس آن را در دست بگیرد بدون اینکه دعا بخواند.

داروهای مهارکننده بازجذب سروتونین مانند فلوکستین شدت افکار وسواسی را کاهش می‌دهند. طبق مطالعه‌ای در سال 2023، 60% از بیماران با مصرف SSRI بهبود قابل ‌توجهی نشان داده‌اند. علاوه بر این، تحریک مغناطیسی مغز (rTMS) یک روش نوین است که در کنار روان درمانی، می‌تواند مؤثر باشد. این روش با تنظیم فعالیت نواحی مغزی، افکار وسواسی را کاهش می‌دهد.

تمرین‌هایی برای کاهش درگیری ذهنی با افکار آسیب به دیگران

یکی از تمرین‌های ساده، نوشتن افکار وسواسی روی کاغذ و سپس دور انداختن آن‌هاست. این کار به فرد کمک می‌کند تا افکار را از خود جدا ببیند. تکنیک‌هایی مثل یوگا و مدیتیشن نیز، استرس را کاهش می‌دهند. همچنین، آموزش خانواده برای درک وسواس فکری و اجتناب از تأیید اجبارها، ضروری است. برای مثال، اگر فرد مدام می‌پرسد «آیا کسی را زدم؟»، خانواده نباید پاسخ اطمینان‌ بخش بدهد. در ادامه، انواع روش‌های درمانی در جدول مقایسه شده‌اند. ^{Overcoming Harm OCD: Symptoms & Treatment | The Gateway Institute}

وسواس فکری آسیب زدن به دیگران، یک چالش ذهنی دشوار، اما قابل درمان است. با درک اینکه وسواس آسیب تنها یک اختلال مغزی است؛ نه بازتاب شخصیت شما، می‌توانید قدم‌های مؤثری برای بهبودی بردارید. با روش‌های علمی مانند CBT، دارو درمانی، rTMS و حمایت خانواده، می‌توان این چرخه افکار مزاحم را شکست. اگر درگیر این نوع اختلال وسواس فکری عملی هستید؛ بدانید که تنها نیستید و کمک حرفه‌ای می‌تواند زندگی‌تان را تغییر دهد. از همین امروز با یک متخصص مشورت کنید و به سوی آرامش ذهنی گام بردارید.