وسواس تقارن چیست؟ | علت و درمان وسواس قرینه

وسواس تقارن چیست؟

وسواس تقارن، نوعی از اختلال وسواس فکری عملی (OCD) است؛ که در آن فرد به طور غیر قابل ‌کنترلی نیاز دارد اشیاء، رفتارها یا حتی افکارش کاملاً متقارن یا متعادل باشند. این نیاز، اغلب با اضطراب ناشی از نابرابری همراه است و فرد برای کاهش این اضطراب، به رفتارهای تکراری مانند مرتب کردن یا بررسی کردن روی می‌آورد. به گفته دکتر جاناتان آبراموویتز، روانشناس بالینی در دانشگاه کارولینای شمالی: «وسواس تقارن فراتر از میل به نظم است؛ این یک اجبار درونی است که فرد را وادار به تکرار رفتارها برای رسیدن به تعادل خیالی می‌کند».^{Symmetry symptoms in obsessive-compulsive disorder}

طبق مطالعه‌ای در سال 2021 که توسط دکتر پینتو در Journal of Anxiety Disorder منتشر شد؛ حدود 30% از مبتلایان به OCD علائم مرتبط با وسواس قرینگی را تجربه می‌کنند. این اختلال، فعالیت روزمره افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهد و آنها را وظایف مهم‌تر بازمی‌دارد. مثلا در کلینیک بیماری داشتیم که ساعت‌ها صرف تراز کردن کتاب‌های قفسه‌اش می‌کرد؛ و هر روز صبح، با یک ساعت تاخیر به محل کارش می‌رسید.

علائم و نشانه‌های وسواس تقارن

علائم وسواس تقارن، می‌توانند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشند؛ اما معمولاً شامل افکار و رفتارهای تکراری برای ایجاد تعادل هستند. علائمی مانند:

• نیاز به قرار دادن اشیاء در موقعیت کاملاً متقارن.
• بررسی مکرر تقارن اشیاء مانند قاب عکس یا وسایل روی میز.
• احساس اضطراب شدید اگر چیزی نامتقارن به نظر برسد.
• مرتب کردن وسایل به ترتیب خاص (مثلاً بر اساس اندازه، رنگ، الفبا و…).
• شمارش تعداد حرکات یا قدم‌ها برای اطمینان از تعادل.
• اجبار به لمس اشیاء با هر دو دست به طور یکسان.
• نیاز به تکرار رفتارها تا زمانی که «درست» به نظر برسند.
• صرف زمان طولانی برای تنظیم موقعیت بدن یا لباس.
• حساسیت بیش از حد به نابرابری‌های بصری در محیط.
• احساس گناه یا ناراحتی اگر تقارن کامل نباشد.
• اجبار به اصلاح نامتقارنی‌های خیالی در ذهن.
• ترس از پیامدهای منفی در صورت عدم رعایت تقارن.
• تکرار کلمات یا عبارات برای ایجاد تعادل ذهنی.
• اجتناب از موقعیت‌هایی که ممکن است تقارن را به هم بزنند.
• خستگی ذهنی ناشی از وسواس چک کردن تقارن. ^{Managing Symmetry OCD: Symptoms & Solutions}

افراد مبتلا به وسواس تقارن معمولاً احساس می‌کنند که اگر اشیاء یا حرکاتشان دقیقاً متقارن نباشد؛ نوعی تنش یا اضطراب غیر قابل ‌تحمل را تجربه خواهند کرد. این الگوهای فکری وسواسی ممکن است در زمینه‌های دیگری از زندگی نیز ظاهر شوند؛ مثل زمانی که فرد احساس می‌کند باید شستن محل ادرار را به شکل کاملاً دقیق، مساوی یا چند باره، انجام دهد تا مطمئن شود همه‌ چیز تمیز و متوازن است. وسواس در شستن محل ادرار هم، مثل وسواس تقارن، ریشه در نیاز ذهن برای رسیدن به اطمینان و کاهش اضطراب دارد.

وسواس تقارن چه تفاوتی با حساسیت به نظم دارد؟

حساسیت به نظم، میل طبیعی به سازماندهی و مرتب بودن است؛ که معمولاً اضطرابی ایجاد نمی‌کند. اما وسواس قرینه یک اجبار غیر منطقی است که با ترس از نابرابری و نیاز به تکرار رفتارها، همراه می‌شود. برای مثال، فردی با حساسیت به نظم ممکن است کتاب‌ها را مرتب کند و احساس رضایت کند؛ اما فرد مبتلا به وسواس قرینگی، ساعت‌ها کتاب‌ها را جابه‌جا می‌کند تا مطمئن شود فاصله بین آن‌ها کاملاً برابر است.

مطالعه‌ای در سال 2023 توسط دکتر فلدت در Psychiatry Research، نشان داد که وسواس تقارن با فعالیت بیش از حد در قشر پیش ‌پیشانی مغز مرتبط است؛ برخلاف حساسیت به نظم که بیشتر یک ویژگی شخصیتی می‌باشد.

علت‌های وسواس قرینه چیست؟

علل وسواس تقارن، ترکیبی از عوامل روان‌ شناختی، زیستی و محیطی است. از منظر روان ‌شناختی، شخصیت وسواسی و تمایل به کنترل محیط، می‌تواند این اختلال را تشدید کند. همچنین، تربیت سخت‌ گیرانه در کودکی، مانند انتظار والدین برای نظم بیش از حد، ممکن است زمینه‌ ساز این رفتارها شود. از طرفی، نقش ژنتیک غیر قابل انکار است. تحقیقات روانشناسان در سال 2020 در American Journal of Psychiatry نشان داده‌اند که افراد با سابقه خانوادگی OCD، 25% بیشتر در معرض ابتلا به وسواس قرینگی هستند.

علاوه بر این، عوامل محیطی مانند استرس شدید یا تروما نیز می‌توانند محرک باشند. بیماری در کلینیک داشتیم که پس از یک تصادف رانندگی، برای کاهش اضطرابش به رفتارهای تقارنی روی آورد؛ و این رفتار به مرور، به یک اجبار تبدیل شد.

همچنین، ناهنجاری‌های مغزی در نواحی مانند گانگلیون پایه و قشر اوربیتو فرونتال مغز، می‌توانند به بروز اضطراب ناشی از نابرابری، کمک کنند. طبق تجربه، ترکیبی از این عوامل، از ژنتیک وسواسی تا محیط پرتنش، می‌تواند شدت و نوع علائم را تعیین کند. برای مثال، بیماری که در خانواده‌ای با قوانین سخت‌ گیرانه بزرگ شده بود؛ به دلیل فشار روانی مداوم، علائم شدیدتری از انواع وسواس، به ویژه وسواس چک کردن تقارن نشان می‌داد. ^{Symmetry/Order OCD: Symptoms, Causes, & Treatment}

وسواس تقارن در کودکی بروز می‌کند یا بزرگسالی؟ کِی و چرا شروع می‌شود؟

وسواس تقارن می‌تواند در هر سنی ظاهر شود؛ اما اغلب در اواخر کودکی یا اوایل نوجوانی و حدودا بین 8 تا 14 سال، شروع می‌شود. طبق آمار، حدود 50% از موارد OCD قبل از 18 سالگی تشخیص داده می‌شوند (منبع: Journal of Child Psychology and Psychiatry، 2022، نویسنده: Geller et al.). در کودکان، این اختلال ممکن است با رفتارهایی مانند مرتب کردن اسباب‌ بازی‌ها به ترتیب خاص، یا اجبار به قدم زدن متقارن، بروز کند.

در بزرگسالان، استرس‌های زندگی مانند تغییرات شغلی یا از دست دادن عزیزان، می‌توانند محرک باشند. مثلا بیماری 40 ساله داشتیم که پس از طلاق، شروع به بررسی مکرر تقارن وسایل خانه‌اش کرد؛ تا احساس کنترل بیشتری داشته باشد. عوامل ژنتیکی و محیطی در کودکی نقش کلیدی دارند؛ اما در بزرگسالی، فشارهای روانی اغلب جرقه شروع وسواس قرینگی را می‌زنند.

درمان وسواس تقارن

درمان وسواس تقارن با روش‌های علمی و مؤثری، امکان‌ پذیر است. در حال حاضر، درمان شناختی رفتاری (CBT) با تکنیک پیشگیری از پاسخ و مواجهه (ERP) به عنوان مؤثرترین روش، شناخته می‌شود. در ERP، فرد به تدریج با موقعیت‌های نامتقارن مواجه می‌شود؛ و از انجام رفتارهای اجباری منع می‌گردد تا اضطرابش کاهش یابد. مثلا فرد باید مقاومت کند که یک میز با اشیای نامتقارن را مرتب نکند. مطالعه‌ای در سال 2021 در Behavior Therapy نشان داد که 70% بیماران پس از 12 جلسه ERP بهبود قابل‌ توجهی داشتند.

علاوه بر این، درمان نوین rTMS یا تحریک مغناطیسی مغز از طریق جمجمه، طبق به روزترین مطالعات انجام شده، بسیار مفید و امیدوار کننده بوده است. این روش با تنظیم فعالیت نواحی از مغز که با OCD مرتبط هستند؛ علائم را کاهش می‌دهد. طبق نظرسنجی از بیماران کلینیک، ترکیب روان درمانی و rTMS، بهبودی سریع‌تر و محسوس‌تری را برایشان ایجاد کرده است. ^{Symmetry OCD: What It Is, Symptoms, & Treatment}

از طرفی، برای موارد شدید، داروی مهار کننده بازجذب سروتونین (SSRI)، مانند فلوکستین تجویز می‌شوند. طبق تجربه، بیماری که ترکیبی از ERP و دارو را دریافت می‌کرد؛ نشان داد که این روش‌ها می‌توانند کیفیت زندگی را به شدت بهبود بخشند.

جدول زیر مقایسه‌ای از نتایج درمان‌های مختلف را نشان می‌دهد:

آیا وسواس تقارن کاملا قابل درمان است یا فقط کنترل می‌شود؟

وسواس تقارن، در بسیاری از موارد قابل کنترل است؛ و با درمان مناسب، علائم می‌توانند به طور قابل‌ توجهی کاهش یابند. با این حال، درمان کامل به عوامل مختلفی مانند شدت اختلال، همکاری بیمار و دسترسی به درمان بستگی دارد. دکتر سارا لیپتون، روان‌ پزشک در بیمارستان ماساچوست، می‌گوید: «با درمان‌هایی مانند ERP و rTMS، بسیاری از بیماران می‌توانند زندگی عادی داشته باشند؛ اما ممکن است گاهی علائم خفیفی باقی بمانند».

وسواس تقارن می‌تواند چالش بزرگی در زندگی روزمره باشد؛ اما با آگاهی و درمان مناسب، این اختلال قابل مدیریت است. اگر شما یا عزیزانتان با وسواس قرینه، دست و پنجه نرم می‌کنید؛ ناامید نشوید. روش‌های علمی مانند CBT، rTMS و دارو درمانی می‌توانند راه‌ گشا باشند. به یاد داشته باشید که هر قدم به سوی درمان، گامی به سوی آرامش و تعادل واقعی است. برای غلبه بر وسواس قرینگی، با یک متخصص مشورت کرده و از امروز شروع کنید. تجربه ما با بیماران نشان داده که با صبر و تعهد، می‌توانید کنترل زندگی‌تان را دوباره به دست بگیرید!