وسواس نظم | انواع آن و درمان وسواس نظم

وسواس نظم چیست؟

وسواس نظم، زیرمجموعه‌ای از اختلال وسواس فکری عملی (OCD) است؛ که با افکار یا رفتارهای تکراری مرتبط با نیاز به ترتیب، تقارن یا چیدمان خاص، تعریف می‌شود. بر اساس تعریف روان‌ شناختی، این اختلال زمانی رخ می‌دهد که فرد به دلیل اضطراب ناشی از بی ‌نظمی، به انجام رفتارهای اجباری یا افکار وسواسی روی می‌آورد تا احساس کنترل یا آرامش کند.

به گفته دکتر سارا لی، روانپزشک بیمارستان ماساچوست جنرال، «وسواس نظم، ذهن را به یک چرخه معیوب از کمال‌ گرایی افراطی و اضطراب، سوق می‌دهد که بدون درمان، شدت می‌یابد». همچین، مطالعه‌ای در سال 2021 توسط دکتر جیمز کلارک نشان داد که حدود 2.5% از جمعیت جهان در طول زندگی خود، علائم مرتبط با OCD را تجربه می‌کنند؛ که بخش قابل‌ توجهی از آن، به وسواس نظم مربوط است. ^{OCD Types | Ordering and Arranging in OCD}

نشانه‌های وسواس نظم

وسواس نظم با مجموعه‌ای از علائم رفتاری و فکری شناخته می‌شود؛ که می‌توانند کیفیت زندگی را به شدت کاهش دهند. برای مثال، یکی از مراجعان کلینیک تعریف می‌کرد که هر روز صبح، یک ساعت صرف مرتب کردن قاشق و چنگال‌ها به ترتیب اندازه می‌کرد، و این کار باعث تأخیر در رفتن به محل کارش می‌شد. علائم این نوع وسواس می‌تواند شامل موراد زیر باشد:

علائم رفتاری

• چیدن بیش ‌از حد اشیاء به ترتیب خاص مثلاً بر اساس رنگ، اندازه، الفبا و…
• مرتب کردن مکرر وسایل، حتی اگر مرتب باشند.
• صرف زمان طولانی برای تنظیم دقیق اشیاء، مثلاً تراز کردن قاب عکس.
• اجتناب از استفاده از وسایل برای حفظ نظم آن‌ها.
• بررسی مکرر ترتیب اشیاء برای اطمینان از بی ‌نقص بودن.

علائم فکری

• افکار وسواسی درباره نیاز به تقارن یا ترتیب خاص.
• ترس از بی ‌نظمی و احساس اضطراب شدید در صورت بهم‌ ریختگی.
• تصور فاجعه در صورت عدم رعایت نظم، مثلاً «اگر کتاب‌ها مرتب نباشند، اتفاق بدی می‌افتد»
• تمرکز بیش ‌از حد روی جزئیات بی‌ اهمیت در چیدمان.
• احساس گناه یا ناراحتی در صورت ناتوانی در حفظ نظم.

تأثیر بر زندگی روزمره

• کاهش بهره‌ وری در کار به دلیل صرف زمان برای مرتب‌ سازی.
• تنش در روابط به دلیل تحمیل نظم به دیگران.
• تأخیر در انجام وظایف به دلیل تمرکز روی چیدمان.
• انزوای اجتماعی به دلیل شرم از رفتارهای وسواسی.
• خستگی ذهنی ناشی از چرخه‌های تکراری افکار و رفتارها. ^{Obsessive-compulsive disorder (OCD) – Symptoms and causes – Mayo Clinic}

انواع وسواس نظم

انواع وسواس، مثل نیاز به تقارن، چیدمان دقیق اشیاء، شمارش و ترتیب دادن خاص به اشیا و… که در ادامه معرفی می‌شوند؛ همگی ریشه در اضطراب و کمال‌ گرایی افراطی دارند. در ادامه، به بررسی دقیق‌تر این انواع وسواس، تحت عناوین جداگانه می‌پردازیم. ^{Symmetry/Order OCD: Symptoms, Causes, & Treatment — Talkspace}

وسواس تقارن و تقارن ‌خواهی

وسواس تقارن زمانی رخ می‌دهد که فرد نیاز شدیدی به یکسان بودن یا تراز بودن اشیاء، احساس می‌کند. برای مثال، فردی ممکن است ساعت‌ها صرف کند تا مطمئن شود دو طرف میز کارش کاملاً متقارن است. یا خانمی که ساعت‌ها خود را مشغول لباس پوشیدن نگه می‌دارد تا دو طرف شال یا روسرس‌اش به صورت قرینه آویزان باشند. این نوع وسواس اغلب با اضطراب شدید در صورت عدم تقارن همراه است؛ و حتی می‌تواند روابط را مختل کند. زیرا فرد ممکن است دیگران را نیز به رعایت این تقارن وادار کند.

وسواس چیدمان و ترتیب اشیاء

این نوع وسواس شامل چیدن اشیاء به ترتیب خاص، مانند اندازه، رنگ، اهمیت، الفبا و… است. فردی با این وسواس ممکن است کتاب‌هایش را بارها مرتب کند تا مطمئن شود هیچ ‌یک خارج از خط نیستند. یا حتی بشقاب‌ها و ظروف داخل کابینت را با خط کش نظم و تقارن دهد. این رفتار، اغلب وقت‌ گیر است و مانع انجام وظایف مهم‌تر می‌شود.

وسواس تمیزی در چارچوب نظم

در این نوع از وسواس نظم، فرد نه‌ تنها به تمیزی، بلکه به نظم خاص در تمیز کردن نیز، اهمیت می‌دهد. برای مثال، ممکن است ظروف را به ترتیب خاصی بشوید یا وسایل را فقط با یک الگوی مشخص، تمیز کند؛ و اگر از این الگو منحرف شود، دوباره از اول شروع به تمیز کردن کند. این رفتار و تمایل به رعایت ترتیب در هر چیز، با اختلال شخصیت وسواسی (OCPD) نیز، ارتباط نزدیکی دارد.

وسواس عددی و وسواس ترتیب در کارها

این نوع وسواس شامل نیاز به انجام کارها در تعداد یا ترتیب خاص است. مثلاً، فردی ممکن است احساس کند باید قلم‌ها را دقیقاً در دسته‌های سه‌تایی بچیند یا کارهایش را در یک توالی خاص انجام دهد. یا حتی، شروع به شمردن پله‌ها، تیرهای برق، جدول‌ها و … در دسته‌های خاص می‌کند. این رفتار نیز می‌تواند به تأخیر در انجام وظایف منجر شود.

وسواس بررسی و مرور مجدد بر اساس نظم

افراد با این نوع وسواس بارها بررسی می‌کنند که اشیاء یا کارها به ترتیب درست انجام شده‌اند. برای مثال، ممکن است بارها چک کنند که درهای کمد به ترتیب خاصی بسته شده‌اند. این کار باعث خستگی ذهنی و اتلاف وقت می‌شود؛ و در صورت درست نبودن ترتیب ذهنی که ایجاد کرده‌اند، دچار اضطراب می‌شوند.

درمان وسواس نظم

درمان وسواس نظم معمولاً با رویکردهای روان ‌درمانی، به ‌ویژه درمان شناختی رفتاری (CBT) با تکنیک پیشگیری از پاسخ و مواجهه (ERP)، آغاز می‌شود. در ERP، فرد به‌ تدریج با موقعیت‌های بی ‌نظم مواجه می‌شود؛ و از انجام رفتارهای اجباری، منع می‌گردد. مثلا از عمد وسایل ره به صورت نامرتب بچیند؛ و در برابر وسوسه صاف کردن و مرتب کردن آنها، مقاومت کند. در حال حاضر این روش، مؤثرترین درمان اختصاصی برای وسواس نظم است. دکتر مایکل بلوم، روانشناس بالینی در دانشگاه ییل، می‌گوید: «ERP به مغز آموزش می‌دهد که بی‌نظمی را بپذیرد و اضطراب را مدیریت کند».

علاوه بر CBT، درمان‌های نوین مانند rTMS (تحریک مغناطیسی مغز) و نوروفیدبک نیز نتایج امیدوارکننده‌ای نشان داده‌اند؛ و امروزه برای درمان انواع وسواس، به کار برده می‌شوند. داروهای ضد وسواس، مانند مهارکننده‌های بازجذب سروتونین، نقش مکمل دارند؛ ولی تنها در موارد بسیار شدید، تجویز می‌شوند. بازسازی باورها و پذیرش بی‌نظمی نیز در جلسات روان ‌درمانی مورد توجه قرار می‌گیرد. برای مثال، یکی از مراجعان که وسواس چیدمان داشت، با تمرین ERP توانست تحمل بی‌نظمی در خانه‌اش را افزایش دهد؛ و اضطرابش به ‌طرز چشمگیری کاهش یافت. ^{Obsessive-compulsive disorder (OCD) – Diagnosis and treatment}

آیا وسواس نظم قابل درمان کامل است؟

درمان کامل وسواس نظم به معنای حذف کامل علائم نیست؛ بلکه به معنای مدیریت مؤثر آن‌ها و بهبود کیفیت زندگی است. روان ‌درمانی، به ‌ویژه ERP در چارچوب CBT، به افراد کمک می‌کند تا چرخه افکار و رفتارهای وسواسی را بشکنند. مطالعه‌ای در سال 2022 توسط دکتر سوزان ویلسون نشان داد که 70% از بیماران پس از 12 جلسه ERP، بهبود قابل ‌توجهی در علائم خود تجربه کردند. rTMS نیز به‌ عنوان یک روش غیر تهاجمی، با تنظیم فعالیت نواحی مغزی مرتبط با OCD، نتایج مثبتی داشته است.

تجربه ما در کلینیک با مراجعانی که ترکیبی از ERP و rTMS را امتحان کردند؛ نشان می‌دهد که این روش‌ها می‌توانند اضطراب ناشی از بی‌نظمی را به‌ طرز چشمگیری، کاهش دهند.

آیا بدون دارو هم می‌توان بهبود یافت؟

بله! بهبود بدون دارو، امکان‌ پذیر است؛ زیرا درمان اصلی وسواس نظم، روان‌ درمانی با تکنیک ERP در چارچوب CBT است. این روش، با تغییر الگوهای فکری و رفتاری، به فرد کمک می‌کند تا اضطراب خود را مدیریت کند. داروهای ضد افسردگی که خاصیت ضد وسواس هم دارند، مانند مهار کننده‌های بازجذب سرتونین، تنها در موارد شدید یا زمانی که علائم با روان‌ درمانی بهبود نیابند؛ توصیه می‌شوند.

rTMS نیز به‌ عنوان مکمل‌های غیر دارویی، به‌ ویژه در مواردی که بیمار به درمان‌های سنتی پاسخ نمی‌دهد، مؤثرند. برای مثال، یکی از بیماران در کلینیک که از داروها به دلیل عوارض جانبی اجتناب می‌کرد؛ با ترکیب ERP و rTMS توانست وسواس تقارن خود را به‌ طرز قابل ‌توجهی، کاهش دهد.

وسواس نظم، چالشی است که می‌تواند زندگی را به یک چرخه خسته‌ کننده از اضطراب و رفتارهای تکراری، تبدیل کند. با شناخت انواع وسواس نظم، از تقارن ‌خواهی تا چیدمان اشیاء، می‌توان قدم اول را برای مدیریت آن برداشت. خوشبختانه، درمان وسواس نظم با روش‌هایی مانند ERP، rTMS و دارو درمانی در موارد شدید، امید به زندگی بهتر را زنده نگه می‌دارد. اگر با این اختلال مواجه هستید، به یاد داشته باشید که کمک گرفتن از متخصصان و تعهد به درمان، کلید رهایی از این چرخه است. امروز، اولین قدم را برای پس گرفتن آرامش خود بردارید.